Μπετόβεν: Άνθρωπος , συνθέτης και επαναστατης (Μέρος Α)

Δημοσιεύουμε μεταφρασμένο από τα αγγλικά το άρθρο του Άλαν Γουντς :Beethoven: man, composer and revolutionary

Αν και υπάρχει κάποια διαμάχη για την ακριβή ημερομηνία, πιστεύεται ότι ο Ludwig van Beethoven γεννήθηκε σήμερα (σημ: 17 Δεκεμβρίου) το 1770. Αν κάποιος συνθέτης αξίζει να αποκαλείται επαναστάτης, αυτός είναι ο Beethoven. Έφερε αυτό που μάλλον ήταν η μεγαλύτερη επανάσταση στη σύγχρονη μουσική και άλλαξε τον τρόπο σύνθεσης αλλά και ακούσματος. Είναι η μουσική που δεν ηρεμεί, αλλά σοκάρει και ενοχλεί. Γράφοντας το 2006, ο Alan Woods περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος στον οποίο γεννήθηκε ο Beethoven ήταν ένας κόσμος σε αναταραχή, ένας κόσμος που άλλαζε, ένας κόσμος πολέμων, επαναστάσεων  και αντεπαναστάσεων : ένας κόσμος όπως ο δικός μας .

"Ο Beethoven είναι  φίλος και σύγχρονος της Γαλλικής Επανάστασης, και παρέμεινε πιστός σε αυτήν ακόμη και όταν, κατά τη διάρκεια της  γιακωβίνικης δικτατορίας, οι ανθρωπιστές με αδύναμο πνεύμα όπως ο Schiller την αποστράφηκαν , προτιμώντας να καταστρέψουν τους τυράννους στο θεατρικό στασίδι με τη βοήθεια  χάρτινων σπαθιών. Ο Beethoven, αυτή η πληβειακή ιδιοφυία  , ο οποίος περήφανα γύρισε την πλάτη του στους αυτοκράτορες, τους πρίγκιπες και τους άρχοντες – αυτός είναι ο Μπετόβεν που αγαπάμε για την ακαταμάχητη αισιοδοξία του, την γενναία θλίψη του , για το εμπνευσμένο πάθος του αγώνα του , και για την σιδερένια θέληση του, που του έδωσε τη δυνατότητα να αρπάξει το πεπρωμένο από το λαιμό." (Igor Stravinsky)

Η λέξη επανάσταση (revolution) προέρχεται ιστορικά από τις ανακαλύψεις του Κοπέρνικου, ο οποίος καθιέρωσε ότι η γη περιστρέφεται (revolves)  γύρω από τον ήλιο, και έτσι άλλαξε τον τρόπο που βλέπουμε το σύμπαν και τη θέση μας σε αυτό. Ομοίως, ο Μπετόβεν πραγματοποίησε ίσως την μεγαλύτερη επανάσταση στη σύγχρονη μουσική. Η παραγωγή του ήταν ευρεία, περιλαμβάνοντας εννέα συμφωνίες, πέντε κοντσέρτα για πιάνο και άλλα για βιολί, κουαρτέτα εγχόρδων, σονάτες για πιάνο, τραγούδια και μία όπερα. Άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο συντίθεται και ακούγεται η μουσική. Μέχρι το τέλος, δεν έπαψε ποτέ να ωθεί τη μουσική στα όριά της.

Μετά τον Μπετόβεν ήταν αδύνατο να επιστρέψει κανείς στις παλιές εποχές, όταν η μουσική θεωρούνταν υπνωτικό για τους πλούσιους θαμώνες που μπορούσαν να πάρουν μία δόση από μία συμφωνία και μετά να πάνε σπίτι τους ήσυχα για ύπνο. Μετά τον Μπετόβεν, δεν επέστρεφε κανείς πια από μια συναυλία σιγοτραγουδώντας ευχάριστες μελωδίες. Πρόκειται για μουσική που δεν ηρεμεί, αλλά σοκάρει και ενοχλεί. Είναι μουσική που σε κάνει να σκέφτεσαι και να αισθάνεσαι.

Πρώιμα χρόνια

Ο Μαρξ επεσήμανε ότι η διαφορά μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας είναι ότι, ενώ οι Γάλλοι έκαναν πραγματικά επαναστάσεις, οι Γερμανοί απλώς έκαναν εικασίες γι' αυτές. Ο φιλοσοφικός ιδεαλισμός άνθισε στη Γερμανία στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα ακριβώς γι αυτόν τον λόγο. Στην Αγγλία η αστική τάξη πραγματοποιούσε μια μεγάλη κοσμοϊστορική επανάσταση στην παραγωγή, ενώ απέναντι από τη Μάγχη οι Γάλλοι πραγματοποιούσαν μια εξίσου μεγάλη επανάσταση στην πολιτική. Στην καθυστερημένη Γερμανία, όπου οι κοινωνικές σχέσεις υστερούσαν σε σχέση με τη Γαλλία και την Αγγλία, η μόνη επανάσταση ήταν μια επανάσταση στα μυαλά των ανθρώπων. Ο Καντ, ο Φίχτε, ο Σέλινγκ και ο Χέγκελ συζητούσαν και επιχειρηματολογούσαν  για τη φύση του κόσμου και των ιδεών, ενώ άλλοι άνθρωποι σε άλλες χώρες έκαναν επανάσταση στον κόσμο και στα μυαλά των ανδρών και των γυναικών.

Το κίνημα Sturm und Drang (ΣτΜ: το κίνημα Θύελλα και Οργή ήταν ένα ρεύμα αμφισβήτησης , πολιτικό και λογοτεχνικό που επηρεάστηκε από τον Ρουσσώ και από το δραματικό έργο του Σαίξπηρ.  Έδινε πρωτοκαθεδρία στο συναίσθημα και συγκρούονταν με τις ανώτερες αρχές και τις αυστηρές φόρμες του νεοκλασικισμού)    ήταν μια έκφραση αυτού του τυπικά γερμανικού φαινομένου. Ο Γκαίτε επηρεάστηκε από τη γερμανική ιδεαλιστική φιλοσοφία, ιδίως από την καντιανή. Εδώ μπορούμε να εντοπίσουμε τον απόηχο της γαλλικής επανάστασης, που παρουσιάζεται όμως μακρινός και ασαφής και περιορίζεται αυστηρά στον αφηρημένο κόσμο της ποίησης, της μουσικής και της φιλοσοφίας. Το κίνημα Sturm und Drang στη Γερμανία αντανακλούσε τον επαναστατικό χαρακτήρα της εποχής στα τέλη του 18ου αιώνα. Ήταν μια περίοδος τεράστιας πνευματικής ζύμωσης. Οι Γάλλοι φιλόσοφοι πρόλαβαν τα επαναστατικά γεγονότα του 1789 με την επίθεσή τους στην ιδεολογία του παλαιού καθεστώτος. Όπως το έθεσε ο Ένγκελς στο Αντι-Ντίρινγκ:   "Οι σπουδαίοι άνδρες, οι οποίοι στη Γαλλία προετοίμασαν τα μυαλά των ανθρώπων για την επερχόμενη επανάσταση, ήταν οι ίδιοι ακραίοι επαναστάτες. Δεν αναγνώριζαν καμία εξωτερική εξουσία οποιουδήποτε είδους. Η θρησκεία, η φυσική επιστήμη, η κοινωνία, οι πολιτικοί θεσμοί - τα πάντα υπέστησαν την πιο αμείλικτη κριτική, τα πάντα πρέπει να δικαιολογήσουν την ύπαρξή τους ενώπιον του δικαστηρίου της λογικής ή να εγκαταλείψουν την ύπαρξή τους. Η λογική έγινε το μοναδικό μέτρο των πάντων. Ήταν η εποχή που, όπως λέει ο Χέγκελ, ο κόσμος στάθηκε στο κεφάλι του- πρώτα με την έννοια ότι το ανθρώπινο κεφάλι και οι αρχές στις οποίες κατέληξε η σκέψη του, διεκδικούσαν να είναι η βάση κάθε ανθρώπινης δράσης και συνένωσης- αλλά με την πάροδο του χρόνου, επίσης, με την ευρύτερη έννοια ότι η πραγματικότητα που ήταν σε αντίθεση με αυτές τις αρχές έπρεπε, να ανατραπεί"

Ο αντίκτυπος αυτής της προεπαναστατικής ζύμωσης στη Γαλλία έγινε αισθητός πολύ πέρα από τα σύνορα της χώρας αυτής, στη Γερμανία, στην Αγγλία, ακόμη και στη Ρωσία. Στη λογοτεχνία, σταδιακά οι παλιές αυλικές μορφές διαλύονταν. Αυτό βρήκε την αντανάκλασή του στην ποίηση του Βόλφγκανγκ Γκαίτε - του μεγαλύτερου ποιητή που παρήγαγε η Γερμανία. Το μεγάλο του αριστούργημα Faust διαπνέεται από ένα διαλεκτικό πνεύμα. Ο Μεφιστοφελής είναι το ζωντανό πνεύμα της άρνησης που διαπερνά τα πάντα. Αυτό το επαναστατικό πνεύμα βρήκε απήχηση στα μεταγενέστερα έργα του Μότσαρτ, ιδίως στο Ντον Τζοβάννι, το οποίο μεταξύ άλλων περιέχει ένα συγκλονιστικό ρεφρέν με τα λόγια: "Ζήτω η Ελευθερία!" Αλλά μόνο με τον Μπετόβεν το πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης βρίσκει την πραγματική του έκφραση στη μουσική.

Ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν γεννήθηκε στη Βόννη στις 16 Νοεμβρίου 1770, γιος μουσικού από οικογένεια φλαμανδικής καταγωγής. Ο πατέρας του,  Γιόχαν, εργαζόταν στην αυλή του Αρχιεπισκόπου-εκλέκτορα. Σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, ήταν ένας σκληρός, βίαιος και ακόλαστος άνθρωπος. Η μητέρα του, Μαρία Μαγδαληνή, υπέμεινε το μαρτύριό της με σιωπηλή παραίτηση. Τα πρώτα χρόνια του Μπετόβεν δεν ήταν ευτυχισμένα. Αυτό πιθανώς εξηγεί τον εσωστρεφή και κάπως δύστροπο χαρακτήρα του, καθώς και το επαναστατικό του πνεύμα.

Η Βόννη τον 18ο αιώνα

Η πρώιμη εκπαίδευση του Μπετόβεν ήταν στην καλύτερη περίπτωση αποσπασματική. Εγκατέλειψε το σχολείο σε ηλικία έντεκα ετών. Ο πρώτος άνθρωπος που αντιλήφθηκε τις τεράστιες δυνατότητες του νεαρού ήταν ο οργανοπαίχτης της αυλής, Gottlob Neffe, ο οποίος τον εισήγαγε στα έργα του Μπαχ, ιδίως στο ‘’Καλοσυγκερασμένο κλειδοκύμβαλο’’.

Παρατηρώντας το πρώιμο ταλέντο του γιου του, ο Γιόχαν προσπάθησε να τον μετατρέψει σε παιδί-θαύμα - έναν νέο Μότσαρτ. Σε ηλικία πέντε ετών παρουσιάστηκε σε δημόσια συναυλία. Αλλά ο Γιόχαν ήταν καταδικασμένος να απογοητευτεί: ο Λούντβιχ δεν ήταν παιδικός Μότσαρτ. Παραδόξως, δεν είχε φυσική κλίση στη μουσική και έπρεπε να πιεστεί. Έτσι, ο πατέρας του τον έστειλε σε διάφορους δασκάλους, για να του βάλουν μουσική στο κεφάλι.

 

Ο Μπετόβεν στην Βιέννη

Εκείνη την εποχή η Βόννη, η πρωτεύουσα του εκλεκτορικού σώματος της Κολωνίας, ήταν μια βαρετή επαρχιακή πόλη. Για να προχωρήσει, ο νεαρός μουσικός έπρεπε να πάει να σπουδάσει μουσική στη Βιέννη. Η οικογένεια του δεν ήταν πλούσια, αλλά το 1787 ο Αρχιεπίσκοπος έστειλε τον νεαρό Μπετόβεν στην πρωτεύουσα. Εκεί γνώρισε τον Μότσαρτ, ο οποίος εντυπωσιάστηκε. Αργότερα, ένας από τους δασκάλους του ήταν ο Χάιντν. Αλλά ,μόλις μετά από δύο μήνες έπρεπε να επιστρέψει στη Βόννη, επειδή η μητέρα του αρρώστησε βαριά  και πέθανε λίγο αργότερα. Αυτή ήταν η πρώτη από τις πολλές προσωπικές και οικογενειακές τραγωδίες που ακολουθούσαν τον Μπετόβεν σε όλη του τη ζωή. Το 1792, τη χρονιά που αποκεφαλίστηκε ο Λουδοβίκος ΙΣΤ', ο Μπετόβεν μετακόμισε τελικά στη Βιέννη, όπου έζησε μέχρι το θάνατό του.

Τα πορτραίτα που μας έχουν περιέλθει δείχνουν έναν μελαγχολικό, ζοφερό νεαρό άνδρα με έκφραση που μεταδίδει μια αίσθηση εσωτερικής έντασης και παθιασμένου χαρακτήρα. Σωματικά δεν ήταν όμορφος: μεγάλο κεφάλι και ρωμαϊκή μύτη, πρόσωπο με στίγματα και πυκνά, φουντωτά αχτένιστα μαλλιά. Η σκουρόχρωμη επιδερμίδα του,  του χάρισε το παρατσούκλι "ο Ισπανός". Κοντός, παχουλός και μάλλον αδέξιος, είχε τη συμπεριφορά και τους τρόπους ενός πληβείου - γεγονός που δεν μπορούσε να συγκαλυφθεί από τα κομψά ρούχα που φορούσε ως νεαρός.

Αυτός ο γεννημένος επαναστάτης εμφανίστηκε στην αριστοκρατική και ‘’σχολαστική’’ Βιέννη, ατημέλητος, κακοντυμένος και κακοδιάθετος, χωρίς καμία από τις ευγενικές εκδηλώσεις και χάρες που θα περίμενε κανείς από αυτόν. Όπως κάθε άλλος συνθέτης εκείνης της εποχής, ο Μπετόβεν ήταν υποχρεωμένος να βασίζεται σε επιχορηγήσεις και παραγγελίες από πλούσιους και αριστοκράτες προστάτες. Αλλά ποτέ δεν τους ανήκε. Δεν ήταν μουσικός αυλικός, όπως ο Χάιντν στην αυλή της οικογένειας Εστερχάζυ. Δεν είναι γνωστό τι σκέφτηκαν για αυτόν τον παράξενο άνθρωπο. Όμως το μεγαλείο της μουσικής του , του εξασφάλιζε παραγγελίες και άρα και τα προς το ζην.

Πρέπει να ένιωθε εντελώς παρείσακτος. Περιφρονούσε τις συμβάσεις και την ορθοδοξία. Δεν τον ενδιέφερε καθόλου η εμφάνισή του ή το περιβάλλον του. Ο Μπετόβεν ήταν ένας άνθρωπος που ζούσε και ανέπνεε για τη μουσική του και αδιαφορούσε για τις κοσμικές ανέσεις. Η προσωπική του ζωή ήταν χαοτική και ασταθής και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μποέμικη. Ζούσε στην απόλυτη αθλιότητα. Το σπίτι του ήταν πάντα ακατάστατο, με απομεινάρια φαγητού να βρίσκονται τριγύρω, ακόμα και γεμάτα δοχεία.

 Η στάση του απέναντι στους πρίγκιπες και τους ευγενείς που τον πλήρωναν αποτυπώθηκε σε έναν διάσημο πίνακα. Ο συνθέτης απεικονίζεται κατά τη διάρκεια μιας βόλτας με τον ποιητή Γκαίτε, την αρχιδούκισσα Ρούντολφ και την αυτοκράτειρα. Ενώ ο Γκαίτε έδωσε με σεβασμό τη θέση του στο βασιλικό ζεύγος, αφαιρώντας ευγενικά το καπέλο του, ο Μπετόβεν τους αγνόησε εντελώς και συνέχισε να περπατά χωρίς καν να αναγνωρίσει τους χαιρετισμούς της αυτοκρατορικής οικογένειας. Αυτός ο πίνακας περιέχει όλο το πνεύμα του, ένα πνεύμα ατρόμητο, επαναστατικό, ασυμβίβαστο. Ασφυκτιώντας στην αστική ατμόσφαιρα της Βιέννης έγραψε ένα απελπισμένο σχόλιο: "Όσο οι Αυστριακοί έχουν την καφέ μπύρα και τα λουκανικάκια τους, δεν θα επαναστατήσουν ποτέ"

Μια επαναστατική εποχή

Ο κόσμος στον οποίο γεννήθηκε ο Μπετόβεν ήταν ένας κόσμος σε αναταραχή, ένας μεταβατικός κόσμος, ένας κόσμος πολέμων, επαναστάσεων και αντεπαναστάσεων: ένας κόσμος όπως ο δικός μας. Το 1776, οι Αμερικανοί άποικοι κατάφεραν να κερδίσουν την ελευθερία τους μέσω μιας επανάστασης που πήρε τη μορφή ενός εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα εναντίον της Βρετανίας. Αυτή ήταν η πρώτη πράξη ενός μεγάλου ιστορικού δράματος.

Η Αμερικανική Επανάσταση διακήρυξε τα ιδανικά της ατομικής ελευθερίας που προέρχονταν από τον Γαλλικό Διαφωτισμό. Λίγο περισσότερο από μια δεκαετία αργότερα, οι ιδέες των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου επέστρεψαν στη Γαλλία με ακόμη πιο εκρηκτικό τρόπο. Η έφοδος στη Βαστίλη τον Ιούλιο του 1789 σηματοδότησε μια αποφασιστική καμπή στην παγκόσμια ιστορία.

Στην περίοδο της ανόδου της, η Γαλλική Επανάσταση σάρωσε όλα τα συσσωρευμένα σκουπίδια της φεουδαρχίας, έφερε ένα ολόκληρο έθνος στα πόδια του και αντιμετώπισε ολόκληρη την Ευρώπη με θάρρος και αποφασιστικότητα. Το απελευθερωτικό πνεύμα της Επανάστασης στη Γαλλία σάρωσε σαν πυρκαγιά την Ευρώπη. Μια τέτοια περίοδος απαιτούσε νέες μορφές τέχνης και νέους τρόπους έκφρασης. Αυτό επιτεύχθηκε στη μουσική του Μπετόβεν, η οποία εκφράζει το πνεύμα της εποχής καλύτερα από οτιδήποτε άλλο.

Το 1793 ο βασιλιάς Λουδοβίκος της Γαλλίας εκτελέστηκε από τους Ιακωβίνους. Ένα κύμα σοκ και φόβου σάρωσε όλες τις αυλές της Ευρώπης. Η στάση απέναντι στην επαναστατική Γαλλία σκλήρυνε. Εκείνοι οι "φιλελεύθεροι" που αρχικά είχαν υποδεχτεί την Επανάσταση με ενθουσιασμό, τώρα κρύφτηκαν στη γωνία της αντίδρασης. Ο ανταγωνισμός των ιδιοκτησιακών τάξεων προς τη Γαλλία εκφράστηκε από τον Έντμουντ Μπερκ στο έργο του Reflections on the Revolution in France (Σκέψεις για την Επανάσταση στη Γαλλία). Παντού οι υποστηρικτές της επανάστασης αντιμετωπίζονταν με καχυποψία και διώκονταν ^. δεν ήταν πλέον ασφαλές να είσαι φίλος της Γαλλικής Επανάστασης.

Η εποχή ήταν θυελλώδης. Οι επαναστατικοί στρατοί της νεαρής γαλλικής δημοκρατίας νίκησαν τους στρατούς της φεουδαρχικής-μοναρχικής Ευρώπης και αντεπιτέθηκαν παντού. Ο νεαρός συνθέτης ήταν από την αρχή ένθερμος θαυμαστής της Γαλλικής Επανάστασης, και ήταν τρομοκρατημένος από το γεγονός ότι η Αυστρία ήταν η ηγετική δύναμη του αντεπαναστατικού συνασπισμού κατά της Γαλλίας. Η πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας είχε μολυνθεί από μια ατμόσφαιρα τρόμου  γεμάτο καχυποψίες, οι κατάσκοποι ήταν πανταχού παρόντες και η ελεύθερη έκφραση καταπνιγόταν από τη λογοκρισία. Αλλά αυτό που δεν μπορούσε να εκφραστεί με τον γραπτό λόγο μπορούσε να βρει έκφραση στη μεγάλη μουσική.

Οι σπουδές του με τον Haydn δεν πήγαν πολύ καλά. Είχε ήδη αναπτύξει πρωτότυπες ιδέες για τη μουσική, οι οποίες δεν άρεσαν καθόλου στον πρεσβύτερο, ο οποίος ήταν σταθερά προσκολλημένος στο παλιό αυλικό-αριστοκρατικό στυλ της κλασικής μουσικής. Ήταν μια σύγκρουση του παλιού με το νέο. Ο νεαρός συνθέτης έφτιαχνε το όνομα του ως πιανίστας. Το ύφος του ήταν βίαιο, όπως και η εποχή που το παρήγαγε. Λέγεται ότι χτυπούσε τα πλήκτρα τόσο δυνατά που έσπαγε τις χορδές του πιάνου. Άρχιζε να αναγνωρίζεται ως ένας νέος και πρωτότυπος συνθέτης. Κατέκτησε τη Βιέννη με ορμή. Ήταν επιτυχημένος.

Η ζωή μπορεί να παίξει τα σκληρότερα παιχνίδια σε άνδρες και γυναίκες. Στην περίπτωση του Μπετόβεν, η μοίρα του επιφύλαξε ένα ιδιαίτερα σκληρό πεπρωμένο. Το 1796-7 ο Μπετόβεν αρρώστησε - πιθανώς από ένα είδος μηνιγγίτιδας - που επηρέασε την ακοή του. Ήταν 28 ετών και στο απόγειο της φήμης του. Και έχανε την ακοή του. Περίπου το 1800 εμφάνισε τα πρώτα σημάδια κώφωσης. Αν και δεν κουφάθηκε εντελώς μέχρι τα τελευταία του χρόνια, η συνειδητοποίηση της επιδεινούμενης κατάστασής του πρέπει να ήταν ένα τρομερό μαρτύριο. Έπαθε κατάθλιψη και είχε ακόμη και τάσεις αυτοκτονίας. Έγραψε για το εσωτερικό του μαρτύριο και για το πώς μόνο η μουσική του τον εμπόδιζε να αυτοκτονήσει. Αυτή η εμπειρία του έντονου πόνου και ο αγώνας για να τον ξεπεράσει, διαποτίζει τη μουσική του και της προσδίδει ένα βαθιά ανθρώπινο πνεύμα.

Η προσωπική του ζωή δεν ήταν ποτέ ευτυχισμένη. Είχε τη συνήθεια να ερωτεύεται τις κόρες (και τις συζύγους) των πλουσίων ''προστατών'' του - κάτι που κατέληγε πάντα άσχημα, με νέες κρίσεις κατάθλιψης. Μετά από μια τέτοια περίοδο κατάθλιψης έγραψε: "Η τέχνη, και μόνο η τέχνη, με έσωσε! Μου φαίνεται αδύνατο να φύγω από αυτόν τον κόσμο χωρίς να έχω δώσει όλα όσα ένιωσα να βλασταίνουν μέσα μου"

Στις αρχές του 1801 πέρασε μια σοβαρή προσωπική κρίση. Σύμφωνα με τη διαθήκη του Heiligenstadt, βρισκόταν στα πρόθυρα της αυτοκτονίας. Αναρρώνοντας από την κατάθλιψή του, ο Μπετόβεν ρίχτηκε με νέο σθένος στο έργο της μουσικής δημιουργίας. Ένας πιο αδύναμος άνθρωπος θα είχε καταστραφεί από αυτά τα χτυπήματα. Όμως ο Μπετόβεν μετέτρεψε την κώφωσή του - μια  αναπηρία για οποιονδήποτε, αλλά  καταστροφή για έναν συνθέτη - σε πλεονέκτημα. Το εσωτερικό του αυτί του παρείχε όλα όσα ήταν απαραίτητα για να συνθέσει σπουδαία μουσική. Τη χρονιά της πιο καταστροφικής κρίσης του (1802) συνέθεσε τη μεγάλη του συμφωνία Eroica.

 

Η διαλεκτική της σονάτας

Η δυναμική της μουσικής του Μπετόβεν ήταν εντελώς καινούργια. Οι παλαιότεροι συνθέτες έγραφαν ήσυχα  και δυνατά μέρη. Αλλά τα δύο αυτά ήταν εντελώς χωριστά. Στον Μπετόβεν, αντίθετα, περνάμε γρήγορα από το ένα στο άλλο. Αυτή η μουσική περιέχει μια εσωτερική ένταση, μια άλυτη αντίφαση που απαιτεί επειγόντως λύση. Είναι η μουσική του αγώνα.

Η μορφή σονάτας είναι ένας τρόπος επεξεργασίας και δόμησης του μουσικού θέματος. Βασίζεται σε μια δυναμική θεώρηση της μουσικής φόρμας και είναι ουσιαστικά διαλεκτική . Η μουσική αναπτύσσεται μέσα από μια σειρά αντιθετικών στοιχείων. Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα η μορφή σονάτας κυριαρχούσε στο μεγαλύτερο μέρος της μουσικής που συντέθηκε. Αν και δεν είναι καινούργια, η μορφή σονάτας αναπτύχθηκε και εδραιώθηκε από τον Χάυντν και τον Μότσαρτ, στις συνθέσεις του 18ου αιώνα έχουμε μόνο την δυναμική της μορφή , όχι το πραγματικό της περιεχόμενο.

Εν μέρει (αλλά μόνο εν μέρει) αυτό είναι θέμα τεχνικής. Η φόρμα που χρησιμοποίησε ο Μπετόβεν δεν ήταν καινούργια, αλλά ο τρόπος με τον οποίο τη χρησιμοποίησε ήταν. Η μορφή σονάτας ξεκινά με ένα γρήγορο πρώτο μέρος, το οποίο ακολουθείται από ένα πιο αργό δεύτερο μέρος, ένα τρίτο μέρος με πιο χαρούμενο χαρακτήρα (αρχικά ένα μινουέτο, αργότερα ένα σκέρτσο, που κυριολεκτικά σημαίνει αστείο), και τελειώνει, όπως άρχισε, με ένα γρήγορο μέρος.

Η μορφή της σονάτας βασίζεται στην ακόλουθη γραμμή ανάπτυξης: Α-Β-Α. Επιστρέφει στην αρχή, αλλά σε υψηλότερο επίπεδο. Πρόκειται για μια καθαρά διαλεκτική έννοια: κίνηση μέσα από την αντίφαση, την άρνηση της άρνησης. Πρόκειται για ένα είδος μουσικού συλλογισμού: έκθεση-ανάπτυξη-ανακεφαλαίωση, ή με άλλους όρους: θέση-αντίθεση-σύνθεση.

Αυτού του είδους η ανάπτυξη είναι παρούσα σε κάθε ένα από τα μέρη. Υπάρχει όμως και μια συνολική εξέλιξη στην οποία υπάρχουν αντικρουόμενα θέματα που τελικά συμφιλιώνονται σε ένα "ευτυχές τέλος". Στην τελική coda επιστρέφουμε στο αρχικό κλειδί, δημιουργώντας την αίσθηση μιας θριαμβευτικής αποθέωσης.

Αυτή η μορφή περιέχει το σπέρμα μιας βαθιάς ιδέας και έχει τη δυναμική σοβαρής εξέλιξης. Μπορεί επίσης να εκφραστεί με ένα ευρύ φάσμα οργανικών συνδυασμών: σόλο για πιάνο, πιάνο και βιολί, κουαρτέτο εγχόρδων, συμφωνία. Στην επιτυχία της  σονάτας συνέβαλε η εφεύρεση ενός νέου μουσικού οργάνου: του πιάνο-φόρτε. Το  όργανο αυτό    ήταν σε θέση να εκφράσει την πλήρη δυναμική του ρομαντισμού, ενώ το εκκλησιαστικό όργανο και το τσέμπαλο περιορίζονταν στην αναπαραγωγή μουσικής γραμμένης σύμφωνα με τις αρχές της πολυφωνίας και της αντίστιξης.

Η ανάπτυξη της σονάτας είχε ήδη προχωρήσει πολύ στα τέλη του 18ου αιώνα. Έφτασε στο αποκορύφωμά της στις συμφωνίες του Μότσαρτ και του Χάυντν, και κατά μία έννοια θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι οι συμφωνίες του Μπετόβεν αποτελούν απλώς συνέχεια αυτής της παράδοσης. Στην πραγματικότητα, όμως, η τυπική ταυτότητα  κρύβει μια θεμελιώδη διαφορά.

Στις απαρχές της, η μορφή  της σονάτας κυριάρχησε του πραγματικού της περιεχομένου. Οι κλασικοί συνθέτες του 18ου αιώνα ασχολήθηκαν κυρίως με τη σωστή μορφή (αν και ο Μότσαρτ αποτελεί εξαίρεση). Αλλά με τον Μπετόβεν, αναδύεται τελικά το πραγματικό περιεχόμενο της .Οι συμφωνίες του δημιουργούν μια συγκλονιστική αίσθηση της διαδικασίας της πάλης και της ανάπτυξης μέσα από τις αντιφάσεις. Εδώ έχουμε το πιο μεγαλειώδες παράδειγμα της διαλεκτικής ενότητας μορφής και περιεχομένου. Αυτό είναι το μυστικό κάθε μεγάλης τέχνης. Σπάνια έχουν επιτευχθεί στην ιστορία της μουσικής τέτοια ύψη .

 

Εσωτερική σύγκρουση

Οι συμφωνίες του Μπετόβεν αντιπροσωπεύουν μια θεμελιώδη ρήξη με το παρελθόν. Αν οι μορφές είναι επιφανειακά παρόμοιες, το περιεχόμενο και το πνεύμα της μουσικής είναι ριζικά διαφορετικό. Με τον Μπετόβεν - και τους ρομαντικούς που ακολούθησαν τα βήματά του - αυτό που έχει σημασία δεν είναι οι μορφές καθεαυτές, η τυπική συμμετρία και η εσωτερική ισορροπία, αλλά το περιεχόμενο. Πράγματι, η ισορροπία διαταράσσεται συχνά στον Μπετόβεν. Υπάρχουν πολλές παραφωνίες, που αντανακλούν εσωτερικές συγκρούσεις.

Το 1800 έγραψε την πρώτη του συμφωνία, ένα έργο που εξακολουθεί να έχει τις ρίζες του στο έδαφος του Haydn. Πρόκειται για ένα ευχάριστο έργο, εντελώς απαλλαγμένο από το πνεύμα της σύγκρουσης και του αγώνα που χαρακτηρίζει τα μεταγενέστερα έργα του,  δεν δίνει καμία ιδέα για το τι επρόκειτο να ακολουθήσει. Η Παθητική σονάτα για πιάνο (έργο 13) είναι εντελώς διαφορετική. Διαφέρει αρκετά από τις σονάτες για πιάνο του Χάυντν και του Μότσαρτ. Ο Μπετόβεν επηρεάστηκε από τη θεωρία του Σίλλερ για την τραγωδία και το δράμα, που δεν αντιμετώπιζε ως ανθρώπινο πόνο , αλλά πάνω απ'όλα  ως πάλη αντίστασης στον πόνο,  έναν αγώνα εναντίον του .

Το μήνυμα εκφράζεται σαφώς στο πρώτο μέρος, το οποίο ανοίγει με πολύπλοκους και δυσαρμονικούς ήχους (ακούστε). Αυτές οι μυστηριώδεις συγχορδίες δίνουν σύντομα τη θέση τους σε ένα κεντρικό ταραγμένο πέρασμα που υποδηλώνει αυτή την αντίσταση στον πόνο. Αυτή η εσωτερική σύγκρουση παίζει βασικό ρόλο στη μουσική του Μπετόβεν και της δίνει έναν χαρακτήρα εντελώς διαφορετικό από αυτόν της μουσικής του 18ου αιώνα. Είναι η φωνή μιας νέας εποχής: μια βροντερή φωνή που απαιτεί να ακουστεί.

Το ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι: πώς εξηγείται αυτή η εντυπωσιακή διαφοροποίηση ; Η σύντομη και εύκολη απάντηση είναι ότι αυτή η μουσική επανάσταση είναι προϊόν του μυαλού μιας ιδιοφυΐας. Αυτό είναι σωστό. Πιθανώς ο Μπετόβεν ήταν η μεγαλύτερη μουσική ιδιοφυΐα όλων των εποχών. Αλλά είναι μια θέση που στην πραγματικότητα δεν απαντά σε τίποτα. Γιατί αυτή η εντελώς νέα μουσική γλώσσα εμφανίστηκε ακριβώς αυτή τη στιγμή και όχι 100 χρόνια νωρίτερα; Γιατί δεν εμφανίστηκε με  τον Μότσαρτ, τον Χάιντν ή, τέλος πάντων, τον Μπαχ ;

Ο ηχητικός κόσμος του Μπετόβεν δεν αποτελείται από όμορφους ήχους, όπως η μουσική του Μότσαρτ και του Χάυντν. Δεν κολακεύει το αυτί ούτε αφήνει τον ακροατή να σφυρίζει μια ευχάριστη μελωδία χτυπώντας τα πόδια του . Πρόκειται για έναν άγριο ήχο, μια μουσική έκρηξη, μια μουσική επανάσταση που αποδίδει με ακρίβεια το πνεύμα της εποχής. Εδώ δεν υπάρχει  μόνο ποικιλία αλλά και σύγκρουση. Ο Μπετόβεν χρησιμοποιεί συχνά το sforzando - που σημαίνει επίθεση. Πρόκειται για μια βίαιη μουσική, γεμάτη κίνηση, ταχύτατες εναλλαγές διαθέσεων, συγκρούσεις, αντιφάσεις.

Με τον Μπετόβεν η  σονάτα περνά σε ένα ποιοτικά ανώτερο επίπεδο. Το μετέτρεψε από μια απλή μορφή σε μια ισχυρή και συγχρόνως οικεία έκφραση των εσωτερικών  συναισθημάτων του. Σε ορισμένες από τις συνθέσεις του για πιάνο έγραψε την οδηγία: "sonata, quasi una fantasia", υποδηλώνοντας ότι αναζητούσε την απόλυτη ελευθερία έκφρασης μέσω της σονάτας. Εδώ η διάσταση της σονάτας διευρύνεται σημαντικά σε σύγκριση με την κλασική της μορφή. Οι ρυθμοί είναι πιο ευέλικτοι, και μάλιστα αλλάζουν θέση. Πάνω απ' όλα, το φινάλε δεν είναι πλέον απλώς μια ανακεφαλαίωση, αλλά μια πραγματική εξέλιξη και κορύφωση όλων όσων προηγήθηκαν.

Όταν εφαρμόζεται στις συμφωνίες του, η μορφή σονάτας, όπως αναπτύχθηκε από τον Μπετόβεν, φτάνει σε ένα πρωτόγνωρο επίπεδο μεγαλείου και δύναμης. Η δυναμική ενέργεια που κινεί την πέμπτη και την τρίτη συμφωνία του είναι επαρκής απόδειξη γι' αυτό. Αυτή δεν είναι μουσική για εύκολη ακρόαση ή ψυχαγωγία. Πρόκειται για μουσική που έχει σχεδιαστεί για να συγκινεί, να σοκάρει και να εμπνέει σε δράση. Είναι η φωνή της εξέγερσης σε μουσική.

Αυτό δεν είναι τυχαίο, η επανάσταση του Μπετόβεν στη μουσική απηχούσε μια επανάσταση στην πραγματική ζωή. Ο Μπετόβεν ήταν παιδί της εποχής του - της εποχής της Γαλλικής Επανάστασης. Έγραψε το μεγαλύτερο μέρος του σπουδαιότερου έργου του ενώ μαίνονταν, και το πνεύμα της  διαποτίζει κάθε νότα του. Είναι εντελώς αδύνατο να τον κατανοήσουμε έξω από αυτό το πλαίσιο.

 Ο Μπετόβεν παραμέρισε με τόλμη όλες τις υπάρχουσες μουσικές συμβάσεις, όπως ακριβώς η Γαλλική Επανάσταση καθάρισε τους στάβλους του Αυγεία του φεουδαρχικού παρελθόντος. Ήταν ένα νέο είδος μουσικής, μια μουσική που άνοιξε πολλές πόρτες για τους μελλοντικούς συνθέτες, όπως ακριβώς η Γαλλική Επανάσταση άνοιξε την πόρτα σε μια νέα δημοκρατική κοινωνία.

Το εσωτερικό μυστικό της μουσικής του Μπετόβεν είναι η πιο έντονη σύγκρουση. Πρόκειται για μια σύγκρουση που μαίνεται στο μεγαλύτερο μέρος της μουσικής του και φτάνει στο πιο εντυπωσιακό της ύψος στις επτά τελευταίες συμφωνίες του, ξεκινώντας με την Τρίτη συμφωνία, γνωστή ως Eroica (Ηρωική) . Αυτό ήταν το πραγματικό σημείο καμπής στη μουσική εξέλιξη του Μπετόβεν, αλλά και στην ιστορία της μουσικής γενικότερα. Και οι ρίζες αυτής της επανάστασης στη μουσική πρέπει να βρεθούν έξω από τη μουσική, στην κοινωνία και την ιστορία.

The Eroica symphony

Καθοριστικό σημείο καμπής τόσο στη ζωή του Μπετόβεν όσο και στην εξέλιξη της δυτικής μουσικής ήταν η σύνθεση της τρίτης του συμφωνίας (της Eroica). Μέχρι τώρα, η μουσική γλώσσα της πρώτης και της δεύτερης συμφωνίας δεν απείχε ουσιαστικά από τον ηχητικό κόσμο του Μότσαρτ και του Χάυντν. Αλλά από τις πρώτες κιόλας νότες της Eroica εισερχόμαστε σε έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο. Η μουσική έχει ένα πολιτικό υποκείμενο, η προέλευση του οποίου είναι γνωστή.

 Ο Μπετόβεν ήταν μουσικός, όχι πολιτικός, και οι γνώσεις του για τα γεγονότα στη Γαλλία ήταν αναγκαστικά συγκεχυμένες και ελλιπείς, αλλά το επαναστατικό του ένστικτο ήταν ακλόνητο και στο τέλος τον οδηγούσε πάντα στα σωστά συμπεράσματα. Είχε ακούσει αναφορές για την άνοδο ενός νεαρού αξιωματικού του επαναστατικού στρατού που ονομαζόταν Βοναπάρτης. Όπως πολλοί άλλοι, σχημάτισε την εντύπωση ότι ο Ναπολέων ήταν ο συνεχιστής της επανάστασης και υπερασπιστής των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ως εκ τούτου, σχεδίαζε να αφιερώσει τη νέα του συμφωνία στον Βοναπάρτη.

Αυτό ήταν ένα λάθος, αλλά αρκετά κατανοητό. Ήταν το ίδιο λάθος που διέπραξαν πολλοί άνθρωποι όταν υπέθεσαν ότι ο Στάλιν ήταν ο πραγματικός κληρονόμος του Λένιν και ο υπερασπιστής των ιδανικών της Οκτωβριανής Επανάστασης. Αλλά σιγά σιγά έγινε σαφές ότι ο ήρωάς του  απομακρυνόταν από τα ιδανικά της Επανάστασης και εδραίωνε ένα καθεστώς που μιμούνταν μερικά από τα χειρότερα χαρακτηριστικά του παλιού δεσποτισμού.

 Το 1799, το πραξικόπημα του Βοναπάρτη σήμανε το οριστικό τέλος της περιόδου της επαναστατικής ανόδου. Τον Αύγουστο του 1802 ο Ναπολέων αναγόρευσε το αξίωμα του ισόβιο, με την εξουσία να ορίσει ο ίδιος τον διάδοχό του. Μια υποταγμένη γερουσία τον παρακάλεσε να επαναφέρει την κληρονομική διαδοχή "για να υπερασπιστεί τη δημόσια ελευθερία και να διατηρήσει την ισότητα". Έτσι, στο όνομα της "ελευθερίας" και της "ισότητας" ο γαλλικός λαός κλήθηκε να βάλει το κεφάλι του σε μια θηλιά.

Σε κάθε περίοδο της ιστορίας αυτό γίνεται με τους σφετεριστές. Ο αυτοκράτορας Αύγουστος διατήρησε  φαινομενικά τα χαρακτηριστικά της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας και προσποιήθηκε δημοσίως υποταγή προς τη Γερουσία, αλλά στην πραγματικότητα υπονόμευε το δημοκρατικό σύνταγμα. Λίγο αργότερα, ο διάδοχός του ,Καλιγούλας έκανε το άλογο του  γερουσιαστή, το οποίο ήταν μια πολύ πιο ρεαλιστική εκτίμηση της κατάστασης.

 

Ο Στάλιν, ο ηγέτης της πολιτικής αντεπανάστασης στη Ρωσία, αυτοανακηρύχθηκε πιστός μαθητής του Λένιν, ενώ καταπατούσε όλες τις παραδόσεις του λενινισμού . Σταδιακά οι κανόνες της προλεταριακής σοβιετικής δημοκρατίας και της ισότητας αντικαταστάθηκαν από την ανισότητα, τη γραφειοκρατική και ολοκληρωτική διακυβέρνηση. Στο στρατό, όλες οι παλιές τάξεις και προνόμια που καταργήθηκαν από την επανάσταση του Οκτωβρίου εισήχθησαν εκ νέου. Οι αρετές της Οικογένειας εξυψώθηκαν. Τελικά, ο Στάλιν ανακάλυψε ακόμη και ένα ρόλο για την Ορθόδοξη Εκκλησία, ως πιστό υπηρέτη του καθεστώτος του. Σε όλα αυτά, βάδιζε μόνο στον  δρόμο που είχε ήδη διασχίσει ο Ναπολέων Βοναπάρτης, ο νεκροθάφτης της Γαλλικής Επανάστασης.

 

Για να βρει κάποιο είδος νομιμοποίησης και σεβασμού για τη δικτατορία του, ο Ναπολέων άρχισε να αντιγράφει όλες τις  μορφές του παλιού καθεστώτος: αριστοκρατικούς τίτλους, υπέροχες στολές, βαθμό και, φυσικά, θρησκεία. Η γαλλική επανάσταση είχε ουσιαστικά αφανίσει την Καθολική Εκκλησία. Η μάζα του λαού, με εξαίρεση τις πιο οπισθοδρομικές περιοχές όπως το Vendee, μισούσε την Εκκλησία, την οποία σωστά ταύτιζε με την κυριαρχία των παλιών καταπιεστών. Ο Ναπολέων όμως προσπάθησε να κερδίσει την υποστήριξη της Εκκλησίας για το καθεστώς του,  υπογράφοντας  ένα σύμφωνο με τον Πάπα.

Από μακριά, ο Μπετόβεν παρακολούθησε τις εξελίξεις στη Γαλλία με αυξανόμενη ανησυχία και απελπισία. Ήδη από το 1802 η γνώμη του Μπετόβεν για τον Ναπολέοντα είχε αρχίσει να αλλάζει. Σε ένα γράμμα σε έναν φίλο γραμμένο εκείνη τη χρονιά, έγραψε αγανακτισμένος: «Όλα προσπαθούν να γλιστρήσουν πίσω στο παλιό χάλι αφότου ο Ναπολέων υπέγραψε την συμφωνία με τον Πάπα».

 

Αλλά τα χειρότερα δεν είχαν έρθει ακόμα. Στις 18 Μαΐου 1804 ο Ναπολέων έγινε Αυτοκράτορας των Γάλλων. Η τελετή στέψης έλαβε χώρα στον καθεδρικό ναό της Παναγίας των Παρισίων στις 2 Δεκεμβρίου. Καθώς ο Πάπας έριχνε ιερό λάδι στο κεφάλι του σφετεριστή όλα τα ίχνη του παλιού δημοκρατικού συντάγματος ξεπλύθηκαν. Στη θέση της παλιάς αυστηρής ρεπουμπλικανικής απλότητας ,επανεμφανίστηκε όλη η επιδεικτική μεγαλοπρέπεια της παλιάς μοναρχίας για να κοροϊδέψει τη μνήμη της Επανάστασης για την οποία τόσοι γενναίοι άνδρες και γυναίκες είχαν θυσιάσει τη ζωή τους.

Όταν ο Μπετόβεν έμαθε αυτά τα γεγονότα εξοργίστηκε. Έσβησε με θυμό την αφιέρωση του στον Ναπολέοντα από την πρώτη σελίδα της συμφωνίας του. Το χειρόγραφο εξακολουθεί να υπάρχει, και μπορούμε να δούμε ότι επιτέθηκε στη σελίδα με τέτοια βία, που έχει μια τρύπα στο σημείο της αφιέρωσης. Στη συνέχεια αφιέρωσε τη συμφωνία του στον  ανώνυμο ήρωα της επανάστασης: Η συμφωνία της Eroica είχε γεννηθεί.  

 

Τα ορχηστρικές έργα του Μπετόβεν είχαν ήδη αρχίσει να παράγουν νέους ήχους που δεν είχαν ακουστεί ποτέ πριν. Σόκαραν το βιεννέζικο κοινό που ήταν συνηθισμένο στις μελωδίες των Χάιντν και Μότσαρτ. Ωστόσο, οι δύο πρώτες συμφωνίες του Μπετόβεν, αν και πολύ καλές, εξακολουθούν να ανατρέχουν στον χαλαρό, εύκολο αριστοκρατικό κόσμο του 18ου αιώνα, τον κόσμο όπως ήταν πριν καταρρεύσει το 1789. Η  Eroica αντιπροσωπεύει μια τεράστια πρόοδο, ένα μεγάλο άλμα προς τα εμπρός για τη μουσική, μια πραγματική επανάσταση. Φαίνεται ότι αυτοί οι ήχοι δεν είχαν ξανακουστεί . Οι άτυχοι μουσικοί που έπρεπε να το παίξουν για πρώτη φορά πρέπει να σοκαρίστηκαν και να μπερδεύτηκαν εντελώς.

 

Η Eroica προκάλεσε αίσθηση. Μέχρι τότε, μια συμφωνία έπρεπε να διαρκέσει το πολύ μισή ώρα. Η πρώτη κίνηση της Eroica διήρκεσε όσο μια ολόκληρη συμφωνία του 18ου αιώνα. Και ήταν ένα έργο με ένα μήνυμα: ένα έργο που είχε κάτι να πει. Οι ασυμφωνίες και η βία του πρώτου μέρους είναι σαφώς ένα κάλεσμα για αγώνα. Αυτό σημαίνει ότι ένας επαναστατικός αγώνας είναι σαφής από την αρχική αφοσίωση.

Ο Τρότσκι παρατήρησε κάποτε ότι οι επαναστάσεις είναι ευδιάκριτες. Η Γαλλική Επανάσταση χαρακτηρίστηκε από τη ρητορική της, με μεγάλους ρήτορες :  Νταντόν , Σαιν Ζύστ, Ροβεσπιέρος, και ακόμη και o Ρικετί ντε Μιραμπώ πριν από αυτούς. Όταν μίλησαν αυτοί οι άνθρωποι,  δεν απευθύνθηκαν μόνο σε ένα ακροατήριο: μιλούσαν στις επόμενες γενιές, στην ιστορία. Εξ ου και ο ρητορικός χαρακτήρας των ομιλιών τους. Δεν μίλησαν, αποκήρυξαν. Οι ομιλίες τους θα ξεκινούσαν με μια εντυπωσιακή φράση, η οποία θα παρουσίαζε αμέσως ένα κεντρικό θέμα το οποίο στη συνέχεια αναπτυσσόταν με διαφορετικούς τρόπους, προτού κάνει μια εμφατική επανεμφάνιση στο τέλος.

 

Είναι ακριβώς το ίδιο με τη συμφωνία της Eroica. Δεν μιλάει, διακηρύσσει. Το πρώτο μέρος αυτής της συμφωνίας ανοίγει με δύο ασύμφωνες συγχορδίες που μοιάζουν με έναν άνθρωπο που χτυπά τη γροθιά του σε ένα τραπέζι, απαιτώντας την προσοχή μας, ακριβώς όπως ένας παθιασμένος ρήτορας σε μια επαναστατική συνέλευση. Στη συνέχεια, ο Μπετόβεν εισάγει ένα είδος μουσικής  ιππικού, μια εξαιρετικά παρορμητική ώθηση προς τα εμπρός που διακόπτεται από συγκρούσεις και πάλη, και μόνο  στιγμιαία σταματά από στιγμές καθαρής εξάντλησης, μόνο για να συνεχίσει τη θριαμβευτική πορεία προς τα εμπρός (ακούστε εδώ). Σε αυτό το πρώτο μέρος, βρισκόμαστε στο επίκεντρο της ίδιας της Επανάστασης, με όλα τα νήματα και τις ροές της, τις νίκες και τις ήττες της, τους θριάμβους της και τις απελπισίες της. Είναι η Γαλλική Επανάσταση στη μουσική.

Το δεύτερο μέρος είναι ένα πένθιμο εμβατήριο – στη μνήμη ενός ήρωα. Είναι ένα τεράστιο έργο, τόσο βαρύ και στερεό όσο ο γρανίτης (ακούστε εδώ). Το αργό, θλιβερό βήμα της νεκρώσιμης πορείας διακόπτεται από ένα τμήμα που επανακτά τις δόξες και τους θριάμβους κάποιου που έχει δώσει τη ζωή του για την επανάσταση. Το κεντρικό πέρασμα δημιουργεί ένα τεράστιο ηχητικό οικοδόμημα που παράγει μια αίσθηση αφόρητης θλίψης, πριν τελικά επιστρέψει στο κεντρικό θέμα της νεκρώσιμης ακολουθίας. Αυτή είναι μια από τις μεγαλύτερες στιγμές στη μουσική του Μπετόβεν – ή οποιασδήποτε μουσικής.

 

Το τελευταίο μέρος της συμφωνίας  είναι σε ένα εντελώς διαφορετικό πνεύμα. Η συμφωνία τελειώνει με μια νότα υπέρτατης αισιοδοξίας. Μετά από όλες τις ήττες, τις αποτυχίες και τις απογοητεύσεις, ο Μπετόβεν μας λέει: «Ναι, φίλε μου, έχουμε υποστεί μια σοβαρή απώλεια, αλλά πρέπει να γυρίσουμε σελίδα και να ανοίξουμε ένα νέο κεφάλαιο. Το ανθρώπινο πνεύμα είναι αρκετά ισχυρό για να ανυψωθεί πάνω από όλες τις ήττες και να συνεχίσει τον αγώνα. Και πρέπει να μάθουμε να γελάμε με τις αντιξοότητες."

Όπως και οι μεγάλοι Γάλλοι επαναστάτες, ο Μπετόβεν ήταν πεπεισμένος ότι έγραφε για τις επόμενες γενιές. Όταν (όπως συμβαίνει συχνά) οι μουσικοί παραπονέθηκαν ότι δεν μπορούσαν να παίξουν τη μουσική του επειδή ήταν πολύ δύσκολο, συνήθιζε να απαντά: «Μην ανησυχείτε, αυτή είναι μουσική για το μέλλον».

Η επανάσταση του Μπετόβεν στη μουσική δεν έγινε κατανοητή από πολλούς  συγχρόνους του. Θεωρούσαν τη μουσική του παράξενη, ακατανόητη , ακόμα προϊόν τρέλας. Ταρακούνησε τους φιλισταίους από τις άνετες πολυθρόνες τους . Το κοινό δυσανασχετούσε ακριβώς επειδή τους υποχρέωνε να σκεφτούν περί τίνος πρόκειται η μουσική. Αντί για ευχάριστες και εύκολες μελωδίες, ο Μπετόβεν αντιμετώπισε τον ακροατή με  θέματα με βαθύ νόημα, με ιδέες που μεταφέρονται στη μουσική. Αυτή η τεράστια καινοτομία αργότερα ,έγινε η βάση όλης της ρομαντικής μουσικής, με αποκορύφωμα τα  κεντρικά θέμα τα (Leitmotifs)  των τεράστιων μουσικών δραμάτων του Βάγκνερ. Η βάση όλων των επόμενων εξελίξεων  εντοπίζονται  στον Μπετόβεν.

Φυσικά, δεν λείπουν οι μεγάλες λυρικές στιγμές στον Μπετόβεν, όπως στην Έκτη (Ποιμενική) συμφωνία και στο τρίτο μέρος της Ένατης. Ακόμη και στις πιο σκληρές μάχες υπάρχουν στιγμές ηρεμίας, αλλά η ανάπαυλα δεν διαρκεί ποτέ πολύ και είναι μόνο το προοίμιο νέων περιόδων αγώνα. Αυτή είναι η πραγματική σημασία των αργών μερών στον Μπετόβεν. Είναι πραγματικά μεγαλειώδεις στιγμές, αλλά δεν έχουν ανεξάρτητη σημασία, ξεχωριστή και έξω από τον αγώνα.

 

Τα θέματα του Μπετόβεν σημαίνουν κάτι. Φυσικά δεν μιλάμε για επιφανειακή περιγραφική μουσική ( ΣτΜ Είδος οργανικής μουσικής σύνθεσης που έχει σαν θέμα μια εικόνα, για παράδειγμα την φύση ή κάποιες παραδοσιακές γιορτές ή μάχες. Στην περιγραφική ή προγραμματική μουσική πολλές φορές το θέμα και η ουσία του κομματιού υπογραμμίζεται από μία σημείωση του συνθέτη , προκαταλαμβάνοντας το αίσθημα που γεννά στον ακροατή.)  Το πλησιέστερο δείγμα περιγραφικής μουσικής  είναι η Έκτη Συμφωνία όπου κάθε μέρος προλογίζεται από μια σημείωση που μεταφέρει μια συγκεκριμένη διάθεση  ("Ευχάριστα συναισθήματα κατά την άφιξη στην εξοχή". "Δίπλα στο ρυάκι" "Το γλέντι του βοσκού και η καταιγίδα" κ.λπ.). Αλλά αυτή είναι μια εξαίρεση. Η έννοια αυτών των θεμάτων είναι πιο αφηρημένη και γενική. Ωστόσο τα υπονοούμενα είναι ξεκάθαρα.